Hakkâri Emirliği
Hakkarî Emirliği Mîrektîya Hekarîya میرنشینی حەکاری (Kürtçe) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1133-1849 | |||||||||
 | |||||||||
 1835 yılında Kürt beylikleri | |||||||||
| Başkent | İmadiye (?-1133) Çölemerik (1133-1849) | ||||||||
| Resmî dil(ler) | Kürtçe | ||||||||
| Tanınan bölgesel dil(ler) | Arapça,Süryanice,Farsça | ||||||||
| Yaygın dil(ler) | Farsça (edebiyat dili), Türkçe (Osmanlı idaresinde yazışma dili) | ||||||||
| Etnik gruplar | Kürtler,Nesturiler, Yezîdîler, Ermeniler,Keldaniler,Yahudiler | ||||||||
| Resmî din | İslam | ||||||||
| Hükûmet | Emirlik | ||||||||
| Emir | |||||||||
| |||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
Hakkâri Emirliği (Kürtçe: Mîrektiya Hekariya), yedi asır boyunca Hakkâri bölgesinde hüküm sürmüş Hakkâri Emirlerinin iktidarını ifade etmektedir. Hakkâri bölgesi günümüz Hakkâri şehrinin sınırlarını aşan bir bölgedir. Batı'da Cizre'ye sınırı olan, doğu'da Urmiye gölüne kadar uzanan, kuzeyde Van'ı içerisine dahil eden Hakkâri Bölgesi güneyde Erbil'e kadar uzanmaktadır. Günümüzde Türkiye sınırları içerisinde Hakkâri diye bilinen şehir ise Colemêrg olarak bilinen Hakkâri Emirliği'nin, İmadiye'den sonraki ikinci merkezi görevi üstlenmiştir.[2][3]
Hakkâri Emirleri'nin her ne kadar hükmettikleri topraklar, tarih sürecinde değişiklik göstermiş olsa dahi günümüz Van, Şırnak, İran ve Irak sınırlarını içerisine dahil eden geniş bir bölgeye hükmettikleri bilinmektedir.[4] Hakkâri Emirliği tarih boyunca kendilerini nesep olarak Abbasi halifelerine dayandırmış olan Şembo Hanedanı tarafından yönetilmiş bir Kürt Emirliği'dir.[5] Hakkâri Emirleri'nin nesebi hakkında ilk bilgileri aktaran Fadlullah el- Ömeri'dir. Lakin Fadlullah el- Ömeri'nin kendi döneminde aktardığı bilgiler dahilinde ise bu Emirlerin nesep olarak Ebu Sufyan el-Emevi'ye dayandığını görmekteyiz.[6]
Bu sebepten ötürü tarih boyunca hanedanın nesebi tartışılan bir konu olmuştur. Şenbo Beyleri olarak nitelendirilen Hakkâri Emirleri, isimlerini şerefname'de anlatıldığı üzere; Akkoyunlu ve Dumbıli aşireti ile olan savaşları neticesinde yaşamış oldukları fetret devri sonrası almışlardır.[5] Şerefhan'ın aktardıklarına göre; Akkoyunlular'dan aldıkları destek ile Hakkâri'ye hakim olan Dumbıli aşireti, Hakkâri Emirler'inin bir fetret devri yaşamalarına sebebiyet verirler. Bu fetret devri neticesinde Nesturiler, Hakkâri Emirlerinden olan Memlük Kumandanı Esededdin Bey öncülüğünde bir Cumartesi gecesi Hakkâri'yi Akkoyunlu ve Dımbıli işgalinden kurtarırlar. Bunun üzerine Kürtçede Şemî anlamına gelen Cumartesi, Hakkâri Emirleri ile Hakkârililer için kutsal sayılmış ve Hakkâri Emirleri bu olay üzerine Şembo ismiyle olarak ün kazanmışlardır.[5]
Lakin Hakkâri Emirlerinin tarihini anlatmakta olan “Muhtasar Ahvalü’l-Ümera” adlı eserin Osmanlıca çevirisinde Hakkâri Emirleri için İrisan Beyleri denilmiştir.[not 2] Osmanlı Arşiv belgelerinde ise Hakkâri Emirleri'ne atıfta bulunara; Hakkâri Beyi,[8] Hakkâri Hakimi,[9] Hakkâri Müdürü ifadeleri kullanılmıştır. Hakkâri Emirliği tarih süreci boyunca Selçuklular, İlhanlılar, Akkoyunlular ve Karakoyunlular gibi devletlere karşı pek çok savaş vermiş ve bölgedeki varlığını sürdürmeyi başarmıştır. Hakkâri Emirliği, 23 Ağustos 1514 senesinde Osmanlı İmparatorluğu ile Safevi Şahlığı arasında yaşanan Çaldıran Meydan Muharebesi ile bölgeye gelen Osmanlı İmparatorluğu tarafında yer almış ve böylelikle Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı otonom bir Emirlik mahiyetini almıştır. Osmanlı'ya bağlı otonom bir Emirlik olarak varlığını sürdüren Hakkâri Emirliği, 19. yüzyılda artan taht kavgaları, bölgede yaşayan Nesturi halk ile olan problemler, Osmanlı İmparatorluğu idari yapısında yaşanan değişikler ve isyan etme sebeplerinden ötürü 1849 senesinde dağılmıştır.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Abbasi Hanedanlığını temsilen[1]
- ^ Eserin Farsça Orijinalinde İrisan beyleri ibaresi geçmemektedir. Ancak Osmanlıcaya çeviri yapan Hüseyin Hilmi İstanbuli neden bu ismi tercih ettiği de bilinmemektedir. İrisan/Erisan; bugün Hakkâri merkezinde Biçer ve Bağlar mahallesi olarak bilinen, Hakkâri Emirlerinin hüküm sürdüğü Bay ve Mir kaleleri arasındaki bölgeye denilir. “Ayrıca Van’ın Başkale ilçesine 5 km uzaklıkta Ortayol köyünün adı da İrisan’dır. Bu doğrultuda bakıldığında bölge isminden ötürü çeviriye İrisan Beyleri olarak geçmiş olması yüksek bir ihtimaldir [7]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Dündar 2006, s. 45.
- ^ Derviş Yusuf Hasan Hırori, Biladu Hakkâri, (Kürtçeye Çev.: Musaddak Tovi), Duhok, 2010, 29-32.
- ^ Yakut el-Hamevî, Mu'cemü'l-Büldan, Beyrut, 2010, 5.Cilt, s.408, ISBN:9782745114327
- ^ "Hakkâri Beyleri'nin Tarihi 30 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", Hasan Tan, Yüksek Lisans Tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi,2017.
- ^ a b c Şeref Han, (2009). Şerefname. (Çev.: Vedii İlmen), İstanbul: Yaba Yayınları. III.cilt s.99-103, ISBN:9789753861359
- ^ Hakkâri İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, "Hakkâri Beyleri ve Beyler'in kökeni 15 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.";İbn Fazlullah el-Ömerî, et-Ta’rif bi’l-Mustalahi’ş-Şerif, (Thk.: Muhammed Hüseyin Şemseddin, Beyrut, 1988, 58.
- ^ Dündar Kılıç & Abbasi Devletinden Hakkâri Beyliğine İrisan Beyleri 2006, s. 49.
- ^ BOA, HAT., 800/37069, Hicri:11 Rebeülahir 1233. Miladi:18 Şubat 1818
- ^ BOA, Bab-ı Asafi Divan-ı Hümâyûn Sicillatı Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d), 2/423, Hicri:17 Cemaziyelevvel 963. Miladi: 23 Mart 1556.